Διαχείριση αστικών στερεών αποβλήτων : διερεύνηση της συσχέτισής τους με σύνθετους κοινωνικοοικονομικούς δείκτες - κατασκευή ολιστικών δεικτών μέτρησης της περιβαλλοντικής απόδοσης και της απόδοσης στην κυκλική οικονομία

• Κύριος συγγραφέας: Γιαννακιτσίδου, Όλγα
• Άλλοι συγγραφείς: Giannakitsidou, Olga
• Γλώσσα: Greek
• Έκδοση: 2022
• Θέματα: Ευρωπαϊκή Ένωση; Παραγωγή και διαχείριση αστικών στερεών αποβλήτων; Ποσοστό ανακύκλωσης; Ποσοστό κυκλική χρήσης υλικών; Περιβαλλοντική απόδοση; Απόδοση κυκλικής οικονομίας; Περιβάλλουσα ανάλυση δεδομένων; Δείκτης Malmquist; Ανάλυση δεδομένων πάνελ; Εκτιμητής PCSE; Δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης; Δείκτης βιώσιμης κοινωνίας; Δείκτης κοινωνικής προόδου; Δημοκρατία; Κοινωνικοοικονομικοί δείκτες; Ακαθάριστο εγχώριο προϊόν; European Union; Municipal solid waste generation and management; Recycling; Circular material use rate; Environmental performance; Circular economy performance; Data envelopment analysis; Malmquist index; Panel data analysis; PCSE estimator; Human development index; Sustainable society index; Social progress index; Democracy; Socio-economic indicators; Gross domestic product

Η αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης προϊόντων, αποτέλεσμα της οικονομικής και τεχνολογικής ανάπτυξης, έχει σαν άμεση συνέπεια την αύξηση της παραγωγής στερεών αποβλήτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Πράγματι, η «κουλτούρα της απόρριψης», σε συνδυασμό με την «γραμμική» οικονομία, οδηγεί σε μια τεράστια ποσότητα απορριμμάτων, γεννώντας σοβαρές περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις. Πλέον, η πρόληψη των αποβλήτων, η επαναχρησιμοποίηση και η ανακύκλωση είναι από τα θέματα προτεραιότητας στην πολιτική ατζέντα, με στόχο την μείωση της ζήτησης για καινούριους πόρους, τον μετριασμό της χρήσης ενέργειας, την άμβλυνση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των απορριμμάτων και την επίτευξη αειφόρου ανάπτυξης. Παράλληλα, παγκόσμιοι οργανισμοί, κυβερνήσεις και ερευνητές αναπτύσσουν σύνθετους κοινωνικο-οικονομικούς δείκτες, που να μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως συνολικά μέτρα βιωσιμότητας, κοινωνικής προόδου, ευημερίας και ευ ζην, ώστε βάσει της γνώσης αυτής να αναπτυχθούν οι κατάλληλες πολιτικές για την βελτίωση των συνθηκών της ανθρώπινης διαβίωσης. Αν και η επιρροή διαφόρων, μεμονωμένων κοινωνικοοικονομικών παραγόντων στην κατά κεφαλήν παραγωγή αστικών στερεών αποβλήτων, αλλά και σε επιμέρους τομείς της διαχείρισης αυτών, έχει μελετηθεί αρκετά από την επιστημονική κοινότητα, καταγράφεται έλλειψη επιστημονικής βιβλιογραφίας που να διερευνά την συσχέτισή τους με σύνθετους κοινωνικοοικονομικούς δείκτες. Το ερευνητικό αυτό κενό επιχείρησε να καλύψει η παρούσα διατριβή. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της οικονομετρικής ανάλυσης, το ΑΕΠ παρουσιάζει την ισχυρότερη συσχέτιση με την κατά κεφαλήν παραγωγή αστικών στερεών αποβλήτων, σε σχέση με τους επιλεγέντες κοινωνικο-οικονομικούς δείκτες και συγκεκριμένα, τον Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης και τον Δείκτη Κοινωνικής Προόδου. Επιπροσθέτως, αναδείχθηκε η σημαντική συσχέτιση των προαναφερθέντων δεικτών και με τις πρακτικές διαχείρισης των αστικών στερεών αποβλήτων. Μάλιστα, αντίθετα με τα αποτελέσματα που αφορούν στην παραγωγή απορριμμάτων, οι πολυδιάστατοι δείκτες Ανθρώπινης Ανάπτυξης και Κοινωνικής Προόδου παρουσιάζουν καλύτερη συσχέτιση, αρνητική ή θετική, με συγκεκριμένες πρακτικές διαχείρισης, όπως η υγειονομική ταφή, η αποτέφρωση και η ανακύκλωση από ότι ο μονοδιάστατος δείκτης ΑΕΠ. Περαιτέρω, λαμβάνοντας υπόψη την ιεραρχία αποβλήτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, διερευνήθηκε πιο στοχευμένα, και με την χρήση δεδομένων panel, η σχέση μεταξύ της παραγωγής και της ανακύκλωσης των αστικών στερεών αποβλήτων με την κοινωνική πρόοδο των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως αποτυπώνεται από τον πολυδιάστατο Δείκτη Κοινωνικής Προόδου. Από τα αποτελέσματα προέκυψε ότι εν γένει κάθε βελτίωση, κάθε πτυχής της κοινωνικής ζωής συνοδεύεται από αύξηση της κατά κεφαλήν παραγωγής αστικών στερεών αποβλήτων, αν και η οικονομική ανάπτυξη, όπως αντανακλάται από την αύξηση του ΑΕΠ, είναι ο κύριος μοχλός πίσω από τις αυξανόμενες ποσότητες αυτών. Ωστόσο, είναι ενθαρρυντικό ότι τόσο η αύξηση του ΑΕΠ, όσο και η βελτίωση σχεδόν κάθε διάστασης και θεματικής κατηγορίας του Δείκτη Κοινωνικής Προόδου μπορούν να επηρεάσουν θετικά τη μετατόπιση της διαχείρισης των αστικών στερεών αποβλήτων σε πιο φιλικές προς το περιβάλλον μεθόδους, όπως η ανακύκλωση. Αξιοσημείωτο δε είναι ότι, από όλες τις θεματικές κατηγορίες του Δείκτη Κοινωνικής Προόδου, αυτές που σχετίζονται με τη δημοκρατία αποκαλύπτονται ως βασικοί παράγοντες για τη συλλογική δράση της ανακύκλωσης των αστικών στερεών αποβλήτων. Το αποτέλεσμα αυτό υποδηλώνει ότι ορισμένα χαρακτηριστικά της δημοκρατίας, όπως το επίπεδο θεσμικής εμπιστοσύνης ή το χαμηλό επίπεδο διαφθοράς μπορεί να είναι σημαντικοί καθοριστικοί παράγοντες για το πόσο επιτυχώς μπορεί μια χώρα να διαχειριστεί τα αστικά στερεά απόβλητά της, ενθαρρύνοντας την συμμετοχή των πολιτών στον σκοπό αυτό. Για την Ευρωπαϊκή Ένωση, η σημασία του τομέα διαχείρισης αποβλήτων δεν συνδέεται μόνο με την άμβλυνση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των απορριμμάτων, αλλά και με την μετάβαση από την «γραμμική» προς την κυκλική οικονομία, στο πλαίσιο του διττού στόχου της οικονομικής και περιβαλλοντικής βιωσιμότητας. Ωστόσο, η χρήση μεμονωμένων δεικτών, όπως το ποσοστό ανακύκλωσης των αστικών στερεών αποβλήτων ή/και το ποσοστό κυκλικής χρήσης υλικών, οδηγεί σε υπερεκτίμηση ή υποτίμηση των πραγματικών επιδόσεων των χωρών ως προς την επίτευξη αυτών των στόχων. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν λαμβάνεται ταυτόχρονα υπόψη η κατά κεφαλήν παραγωγή αστικών στερεών αποβλήτων, παρά το γεγονός ότι η μείωσή της αποτελεί σημαντικό περιβαλλοντικό στόχο, ούτε το πραγματικό δυναμικό των χωρών, όπως αντικατοπτρίζεται από την οικονομική και κοινωνική τους πρόοδο. Για την αντιμετώπιση αυτών των αδυναμιών, η παρούσα διατριβή εντρύφησε επίσης, στην κατασκευή ολιστικών μέτρων απόδοσης των κρατών μελών στην διαχείριση των αστικών στερεών αποβλήτων (Περιβαλλοντική Απόδοση) αλλά και στην αξιοποίηση των ανακυκλωθέντων απορριμμάτων (Απόδοση στην Κυκλική Οικονομία). H κατασκευή αυτών των ολιστικών μέτρων απόδοσης έγινε με χρήση της μεθόδου της Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων. Ως εισροές χρησιμοποιήθηκαν, και για τα δύο μέτρα απόδοσης, η κατά κεφαλήν παραγωγή αστικών στερεών αποβλήτων, καθώς και οι τρεις διαστάσεις του Δείκτη Κοινωνικής Προόδου (Βασικές Ανθρώπινες Ανάγκες, Θεμέλια Ευημερίας και Ευκαιρία). Ως εκροές χρησιμοποιήθηκαν το ποσοστό ανακύκλωσης, για το μέτρο της Περιβαλλοντικής Απόδοσης και για το μέτρο της Απόδοσης στην Κυκλική Οικονομία, το ποσοστό ανακύκλωσης και το ποσοστό κυκλικής χρήσης υλικών. Βάσει αυτών των ολιστικών μέτρων απόδοσης πραγματοποιήθηκε η συγκριτική αξιολόγηση των κρατών μελών, με χρήση του βασικού υποδείγματος της Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων (CCR), αλλά και ενός μοντέλου κοινών βαρών, ώστε να επιτευχθεί μια πλήρης κατάταξη. Τέλος, το δεύτερο μοντέλο επεκτάθηκε υπό το πλαίσιο της Δυναμικής Περιβάλλουσας Ανάλυσης Δεδομένων, έτσι ώστε να εκτιμηθεί η διαχρονική απόδοση των κρατών ως προς την Περιβαλλοντική Απόδοση και την Απόδοση στην Κυκλική Οικονομία, καθώς και για την κατασκευή ενός Δείκτη Παραγωγικότητας Malmquist, για την διαχρονική παρακολούθηση της παραγωγικότητας των κρατών. Πέραν του επιστημονικού τους ενδιαφέροντος, τα προτεινόμενα πλαίσια αξιολόγησης, που πληρούν τα παγκοσμίως αποδεκτά κριτήρια κατασκευής σύνθετων δεικτών, δύναται να χρησιμοποιηθούν ως αντικειμενικά εργαλεία για τον εντοπισμό των χωρών με τις καλύτερες και τις χειρότερες επιδόσεις. Ως εκ τούτου, συνιστούν ένα ιδιαιτέρως χρήσιμο εργαλείο για την ανάπτυξη πολιτικών, τόσο σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και σε επίπεδο κρατών μελών, αφού ο εντοπισμός των αποτελεσματικών και μη αποτελεσματικών κρατών μπορεί, για παράδειγμα, να χρησιμοποιηθεί για να αναδείξει τις καλές πρακτικές και να ενθαρρύνει την υιοθέτησή τους από τα λιγότερα αποτελεσματικά κράτη. Τα αποτελέσματα των αξιολογήσεων ανέδειξαν μεγάλες ανισότητες μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών τόσο την Περιβαλλοντική Απόδοση, όσο και στην Απόδοση στην Κυκλική Οικονομία. Ωστόσο, ενδιαφέρον είναι ότι, όσον αφορά τα υπό εξέταση ζητήματα, τα «σύνορα» μεταξύ Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης έχουν πέσει. Όχι όμως και τα «σύνορα» μεταξύ βορρά και νότου: τα παλιά μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως η Ισπανία ή η Γαλλία, έχουν πολύ χειρότερες επιδόσεις από τα νεότερα μέλη, όπως η Σλοβενία ή η Πολωνία και στα δύο αυτά μέτρα απόδοσης. Το συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται και από τα αποτελέσματα της διαχρονικής ανάλυσης, καθώς η Κύπρος και η Ελλάδα παρουσιάζουν, εν γένει, τις χειρότερες επιδόσεις τόσο στην Περιβαλλοντική Απόδοση, όσο και στην Απόδοση στην Κυκλική Οικονομία. Επιπλέον, οι τιμές του Δείκτη Malmquist (άλλοτε πάνω, άλλοτε κάτω, αλλά πάντα πολύ κοντά στην μονάδα) για αυτά τα δύο κράτη υποδηλώνουν μία ανησυχητική στασιμότητα στον τομέα της διαχείρισης των αστικών στερεών αποβλήτων. Τέλος, το Βέλγιο αναδείχθηκε ως η πλέον αποδοτική χώρα, παρουσιάζοντας τις καλύτερες επιδόσεις και στα δύο ολιστικά μέτρα απόδοσης, ξεπερνώντας χώρες με αξιοσημείωτο ποσοστό ανακύκλωσης αστικών στερεών αποβλήτων, όπως η Γερμανία, ή/και ποσοστό κυκλικής χρήσης υλικών, όπως οι Κάτω Χώρες.