| Περίληψη: | Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η εξέταση της ναοδομίας στην Κύπρο κατά το 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα δηλαδή κατά την όψιμη Τουρκοκρατία και την Αγγλοκρατία, όπου πέραν των προϋφιστάμενων εγχώριων καμαροσκέπαστων και ξυλόστεγων ναών, εμφανίστηκε και απροσδόκητα κυριάρχησε ο σταυροθολιακός τύπος. Η έκδοση των τανζιμάτ, μεταρρυθμιστικών διαταγμάτων των Οθωμανικών αρχών στο διάστημα 1839-1876, επηρέασε τη ναοδομία του νησιού, σε ότι αφορά την τυπολογία, το μέγεθος και τον αριθμό των ναών που ανεγέρθηκαν και την εισαγωγή κωδωνοστασίου.
Η μελέτη διαρθρώθηκε σε δύο τόμους: Στον πρώτο τόμο παρουσιάζονται ιστορικά στοιχεία, ανάλυση των ναοδομικών τύπων, των υλικών και τρόπων δομής, τη διαμόρφωση των όψεων, τα εξωτερικά διακοσμητικά στοιχεία, την ανάπτυξη στοών και κωδωνοστασίων, τον εσωτερικό διάκοσμο και την επίπλωσή τους, τη διαδικασία ανοικοδόμησης και τη χρονολόγησή τους. Ακόμη στην εργασία παρουσιάζονται εμβληματικοί προγενέστεροι ναοί από τον 16ο ως τον 18ο αιώνα και νεώτεροι ναοί που ενδεχομένως λειτούργησαν ως πρότυπα. Ιδιαίτερη αναφορά και ανάλυση έγινε για τους σταυροθολιακού τύπου ναούς που είναι ο επικρατέστερος τύπος κατά την περίοδο από τα μέσα περίπου του 19ου μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα και αποτελεί το κύριο μέρος της εργασίας. Τέλος γίνεται αναφορά στην εισαγωγή των νέων ναοδομικών τύπων που αρχίζει από το τέλος του 19ου αιώνα και συνεχίζεται, παράλληλα με τους σταυροθολιακούς, μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα όταν οι τελευταίοι εγκαταλείπονται. Βάσει των παρατηρήσεων συντάχθηκαν εποπτικοί χρονολογικοί, τυπολογικοί και μορφολογικοί πίνακες όπως επίσης πίνακες με τους πρωτομάστορες και άλλα χαρακτηριστικά των ναών.
Ο δεύτερος τόμος περιλαμβάνει corpus τριακοσίων τριάντα ορθόδοξων ναών και τεσσάρων ναών των ετερόδοξων διαφόρων τύπων που οικοδομήθηκαν κατά την περίοδο αυτή, μικρός αριθμός από τους οποίους ήταν γνωστός στην έρευνα. Εκατόν ενενήντα ναοί όλων των τύπων, της υπό μελέτη περιόδου, καταγράφηκαν και απέκτησαν πρωτότυπα σχέδια κατόψεων, τομών και όψεων σε κλίμακες 1:100 και 1:50 όπως και σχέδια των επί μέρους μορφολογικών και κατασκευαστικών στοιχείων τους σε κλίμακα 1:5. Για τα μνημεία αυτά συντάχθηκε ειδικό λήμμα με περιγραφή, ανάλυση της οικοδομικής ιστορίας, καταγραφή της βιβλιογραφίας και παρουσίαση φωτογραφιών και σχεδίων.
Τα συμπεράσματα της εργασίας συνοψίζονται στα παρακάτω:
1) Κατά τον 19ο αιώνα συνεχίστηκε η ανέγερση παλαιότερων τύπων, όπως του καμαροσκέπαστου που είχε διαχρονικά εφαρμοστεί στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Κύπρου. Τα βασικά δομικά στοιχεία της μεσαιωνικής γοτθικής αρχιτεκτονικής του νησιού, όπως οι οξυκόρυφες καμάρες, τα οξυκόρυφα τόξα και οι εξωτερικές ενισχυτικές αντηρίδες υπό μορφή παραστάδων συνέχιζαν να εφαρμόζονται στον καμαροσκέπαστο τύπο και κατά το 19ο αιώνα.
2) Ο δεύτερος τύπος ναού που χρησιμοποιήθηκε στην Κύπρο κατά το 19ο αιώνα είναι ο ξυλόστεγος ναός που απαντάται σε δύο παραλλαγές. Πρόκειται αφενός για τον ιδιωματικό τοπικό ξυλόστεγο ναό με διπλή στέγη που απαντάται από το 13ο αιώνα και μετά αποκλειστικά στην ορεινή περιοχή του Τροόδους. Αφετέρου, χρησιμοποιήθηκε ο ξυλόστεγος ναός με την απλή (μονή) δικλινή στέγη με ήπια κλίση ο οποίος παρουσιάζει μεγαλύτερη γεωγραφική διασπορά και απαντάται σε μεγαλύτερο αριθμό μέχρι και τον 20ό αιώνα.
3) Το 1835 πρωτοεμφανίστηκε και επικράτησε για τα επόμενα εκατό περίπου χρόνια ο σταυροθολιακός τύπος ναού που απαντάται σε τρείς βασικές παραλλαγές, το μονόχωρο δρομικό, ως τον επικρατέστερο τύπο, το δίκλιτο και τον τρίκλιτο. Κύρια χαρακτηριστικά των ναών αυτών είναι ο αξιοσημείωτος αριθμός παραλλαγών της γεωμετρίας της σταυροθολιακής ανωδομής η οποία διαμορφώνεται με οξυκόρυφα, κατά κανόνα χωρίς νευρώσεις, τετράγωνα ή ορθογώνια σταυροθόλια με ενδιάμεσα οξυκόρυφα εγκάρσια ενισχυτικά τόξα και οι εξωτερικές αντηρίδες οι οποίες σχεδόν πάντοτε συνδέονται μεταξύ τους με χαμηλωμένα και σπανιότερα με οξυκόρυφα ή ημικυκλικά τόξα. Η γενική διαμόρφωση των εξωτερικών όψεων και των όγκων του Κυπριακού σταυροθολιακού ναού παρουσιάζει αρκετές παραλλαγές. Ομοίως τα επί μέρους χαρακτηριστικά ποικίλουν ανά ναό. Χαρακτηριστικό επίσης του τύπου είναι η εγκατάλειψη της ημικυκλικής εξωτερικά αψίδας του ιερού βήματος και η εισαγωγή τρίπλευρης ή πολυγωνικής όπως και η κατασκευή, για πρώτη φορά στην κυπριακή ναοδομία, γυναικωνίτη στα δυτικά πάνω από στοά. Ομοίως το πολυώροφο, προσαρτημένο στο ναό κωδωνοστάσιο, είναι ένα εντελώς νέο στοιχείο που υιοθετείται στη ναοδομία του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα και εξής στην Κύπρο.
4) Οι σημαντικές επιδράσεις από την προϋπάρχουσα μεσαιωνική γοτθική αρχιτεκτονική της Κύπρου στους σταυροθολιακούς ναούς του 19ου αιώνα είναι προφανείς. Η εποχή αυτή χαρακτηρίζεται από την εκτεταμένη αναβίωση κατασκευαστικών και μορφολογικών στοιχείων της γοτθικής αρχιτεκτονικής με κυρίαρχο χαρακτηριστικό τη χρήση σταυροθολίων στην ανωδομή. Οι επιδράσεις από τη βυζαντινή ναοδομία περιορίζονται κατά κύριο λόγο στην εφαρμογή του τρούλου, σε περιορισμένο αριθμό μνημείων. Παράλληλα με αυτά υιοθετείται και η τρέχουσα τεχνοτροπία του νεοκλασικισμού δημιουργώντας έναν ιδιαίτερο τοπικό εκλεκτικιστικό τύπο.
5) Ανάλογοι σταυροθολιακοί ναοί προϋπήρχαν στα Δωδεκάνησα ένα περίπου αιώνα νωρίτερα (μέσα 18ου και εξής) από την Κύπρο. Μεταξύ των ναών των δύο περιοχών υπάρχει η γενική ομοιότητα της σταυροθολιακής ανωδομής και η κυριαρχία του μονόχωρου δρομικού τύπου. Οι διαφορές ωστόσο στα επί μέρους στοιχεία είναι ιδιαίτερα σημαντικές και καθιστούν τις δύο ομάδες ανεξάρτητα σύνολα.
6) Σημαντική επίδραση στην κυπριακή ναοδομία φαίνεται ότι είχε ο ναός της Παναγίας των Χαρίτων των Καθολικών στη Λάρνακα (1842-1848) που οικοδομήθηκε με σχέδια που εισήχθηκαν στην Κύπρο, με πρότυπα από ναούς της Τοσκάνης. Χαρακτηριστικά του ναού όπως ο τρίκλιτος τρουλαίος τύπος, η χρήση φανότρουλου, η σταυροθολιακού τύπου στοά στα δυτικά, οι μορφές των παραθύρων και άλλα επί μέρους στοιχεία, απαντώνται σε κυπριακούς ναούς που οικοδομούνται την περίοδο αμέσως μετά από αυτόν. Πάντως ο Κυπριακός τρίκλιτος τρουλαίος σταυροθολιακός ναός του 19ου αιώνα έχει ενδεχομένως τα πρότυπα του στην Ιταλία (Τοσκάνη) μέσω της Παναγίας των Χαρίτων αλλά και στην τοπική παράδοση όπως αυτή είχε αποτυπωθεί στο Καθολικό της Μονής Κύκκου ενδεχομένως κατά τον 18ο αιώνα.
7) Την περίοδο αυτή η οικοδομική τεχνολογία αναπτύσσεται σε πολύ μεγάλο βαθμό και πραγματοποιούνται: α) Εκτεταμένη επισκευή ή αναμόρφωση υφιστάμενων ναών, β) Ανοικοδόμηση μεγάλου αριθμού σημαντικού μεγέθους νέων κυρίως ενοριακών ναών και γ) Μία άνευ προηγουμένου αναβίωση της λιθοξοϊκής τέχνης όπως αυτή αποτυπώθηκε στον εξαιρετικά πλούσιο ανάγλυφο διάκοσμο των εξωτερικών κυρίως όψεων των ναών και των κωδωνοστασίων.
8) Ο σημαντικός αριθμός των σταυροθολιακών ναών, η ευρηματικότητα και η ποικιλία των επί μέρους στοιχείων της σταυροθολιακής ανωδομής τους, η πρωτότυπη διαμόρφωση των όψεων, η δημιουργική αφομοίωση και εισαγωγή γοτθικών και νεοκλασικών στοιχείων και τα επί μέρους ιδιαίτερα μορφολογικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά που διαθέτουν, συχνά εντελώς πρωτότυπα, καταξιώνουν απολύτως την αυθεντικότητα και ιδιαιτερότητά του τύπου που επικράτησε στην Κύπρο κατά το 19ο ως τα μέσα του 20ού αιώνα.
|
|---|
