H επιρροή του φιλελευθερισμού στην πολιτική των διεθνών οικονομικών οργανισμών

• Κύριοι συγγραφείς: Σουλεϊμάνι, Μπόρα, Τσουμπλέκα, Μαρία
• Άλλοι συγγραφείς: Souleimani, Bora
• Γλώσσα: Greek
• Έκδοση: 2023
• Θέματα: Φιλελευθερισμός; Διεθνείς οργανισμοί; Liberalism; International organizations

Οι διεθνείς σχέσεις διαμορφώνονται από την αλληλεπίδραση των κυβερνήσεων με άλλους δρώντες διαμορφώνοντας αυτό που συνοπτικά ονομάζεται «παγκόσμια διακυβέρνηση». Η παγκόσμια οικονομική και πολιτική πραγματικότητα έχει μετασχηματιστεί. Πλέον, δεν υφίσταται ένα διεθνές σύστημα που αποτελείται από ξεχωριστά κράτη, αλλά μια αλυσίδα «δομών» (π.χ. οικονομία, ανθρώπινα δικαιώματα, περιβάλλον, εμπόριο, περιφερειακές συνεργασίες κ.α.) οι οποίες συγκροτούν ένα σύστημα με κλειστές και ανοικτές διαδράσεις. Κάθε μια δομή αποτελείται από συγκεκριμένα υποκείμενα: τις κυβερνήσεις, τους διεθνείς οργανισμούς (International Organisations - IOs), τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ) και τις Πολυεθνικές Επιχειρήσεις. Ειδικότερα, ο ρόλος των IOs είναι εξαιρετικά σημαντικός καθώς υποχρεώνει τις κυβερνήσεις, τις ΜΚΟ και τις Πολυεθνικές Επιχειρήσεις να συμμετέχουν στην συλλογική διαμόρφωση των πολιτικών. Οι IOs αποτελούν δομές επικοινωνίας μέσα από τις οποίες διαμορφώνονται οι πολιτικές για τις μέγα τάσεις (mega trends) της παγκόσμιας οικονομίας. Άλλωστε, οι είναι οι ίδιοι οι IOs που προσφέρουν στις κυβερνήσεις τη γνώση και τις ιδέες διαμορφώνοντας βιώσιμες συμφωνίες. Η διεθνής οικονομική και πολιτική σκηνή έχει μετατοπιστεί από τη λογική του ρεαλισμού, δηλαδή των ανοιχτών συγκρούσεων προς αυτήν της πολλαπλότητας των αλληλεξαρτήσεων και δικτυώσεων (net-working). Στο πλαίσιο αυτής της αλληλεξάρτησης έχει αναδυθεί μια πληθώρα δρώντων οι οποίοι επιδιώκουν να υλοποιήσουν συγκεκριμένους στόχους. Η εκτεταμένη διασύνδεση των δρώντων αυτών σχετίζεται με τη οριζοντιοποίηση του οικονομικού κόσμου εντείνοντας την ανάγκη της συνεργασίας και των συνεργείων. Αναμφίβολα, η συγκεκριμένη μετατόπιση έχει συμπυκνωθεί στην κυριαρχία της φιλελεύθερης λογικής. Άλλωστε, οι τελευταίες δεκαετίες έχουν χαρακτηριστεί από την ανάδυση και την επέκταση των φιλελεύθερων νορμών στην παγκόσμια διακυβέρνηση. Αυτές οι νόρμες, ειδικά μετά τη δεκαετία του 1970 επεκτάθηκαν σε σημαντικά ζητήματα όπως η βιώσιμη ανάπτυξη, η ισότητα των φύλων, η ανθρώπινη ασφάλεια, η διακυβέρνηση και η απορρύθμιση των αγορών τα οποία και εμπεδώθηκαν στην πολιτική των διεθνών οργανισμών (Tallberg et al. 2020). Όπως αναφέρει ο Moravcsik (1997) οι φιλελεύθερες νόρμες αντανακλούν την δημοκρατική λογική, την ατομική ελευθερία, τα ίσα δικαιώματα, την οικονομική ανοικτοσύνη, την κοινωνική δικαιοσύνη και την δημοκρατική διακυβέρνηση. Οι φιλελεύθερες νόρμες εστιάζουν σε συγκεκριμένα προβλήματα και στη βάση αυτή, μέσω της γραφειοκρατικής δομής των IOs, κατευθύνουν τις αποφάσεις, επηρεάζουν την κατανομή των πόρων και θέτουν απαιτήσεις στα κράτη μέλη. Ουσιαστικά δηλαδή, όσο πιο ξεκάθαρη είναι μια φιλελεύθερη νόρμα εντός ενός οργανισμού τόσο πιο πιθανό είναι αυτή να υιοθετηθεί από κάποιο κράτος μέλος. Ως αποτέλεσμα αυτών, η διάχυση των φιλελεύθερων ιδεών και νορμών επιτυγχάνεται μέσω του ρόλου των IOs. Άλλωστε, τα οικονομικά, πολιτικά και περιβαλλοντικά ζητήματα σχετίζονται όλο και περισσότερο με τους IOs και τις ΜΚΟ και λιγότερο (πλέον) με τις κυβερνήσεις. Για τον λόγο αυτό, η μελέτη των IOs αποκτά ιδιαίτερη σημασία και είναι κρίσιμης σημασίας για την ευρύτερη κατανόηση των μετασχηματισμών που υφίσταται η διεθνής οικονομία. Στο επίπεδο αυτό, η παρούσα πτυχιακή εργασία επιχειρεί, μέσω της βιβλιογραφικής επισκόπησης, να αποτυπώσει την γέννηση και την ανάπτυξη των IOs μέσα από την κυριαρχία των φιλελευθέρων ιδεών και πολιτικών. Αρχικά, όπως θα αναδειχθεί, ο φιλελευθερισμός των IOs μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου ήταν συναινετικός, επιχειρώντας να συνδυάσει την ελευθερία των αγορών με την παρέμβαση του κράτους σε επίπεδο κοινωνικών (και μη) πολιτικών. Οι θεσμοί που συγκροτήθηκαν στο πλαίσιο του Bretton Woods συμπύκνωσαν έναν εμπεδωμένο, μεικτό φιλελευθερισμό ο οποίος έδινε μια ελευθερία στην άσκηση οικονομικής πολιτικής από την πλευρά των κυβερνήσεων. Αυτή η μεικτή εκδοχή του φιλελευθερισμού άρχισε να αλλοιώνεται, όπως θα φανεί αναλυτικά στη συνέχεια, μετά τη δεκαετία του 1970 και τις πετρελαϊκές κρίσεις. Η απομάκρυνση από το κεϋνσιανό μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης ανάδειξε τις αγορές στον κυριότερο θεσμό της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Η λογική της απορρύθμισης των αγορών, και της ελάχιστης κρατικής παρέμβασης, συνδέθηκε με τη νέα οικονομική ορθοδοξία της Σχολής του Σικάγο (Milton Friedman) αλλά και των Αυστριακών Οικονομικών (Friedrich von Hayek). Η νέα ορθοδοξία εμπεδώθηκε στους IOs, οι οποίοι μετασχηματίστηκαν σε φορείς της νέας οικονομικής ιδεολογίας. Οι σημαντικότεροι IOs, που δημιουργήθηκαν μετά την συνδιάσκεψη του Bretton Woods εμπέδωσαν την νεοφιλελεύθερη ιδεολογία στο εσωτερικό τους. Οι προτεραιότητες και οι πολιτικές τους διαμορφώθηκαν κάτω από την επίδραση της Συναίνεσης της Washington, δηλαδή τις πολιτικές λιτότητας, την απελευθέρωση των αγορών, τις ιδιωτικοποιήσεις και την σταδιακή αποδυνάμωση του κράτους πρόνοιας. Στο επίπεδο αυτό, η επιρροή των νεοφιλελεύθερων ιδεών στην συγκρότηση των κυριότερων IOs κρίνεται ως εξαιρετικά ισχυρή. Η συγκεκριμένη εργασία φιλοδοξεί να συνοψίσει την επίδραση των νεοφιλελεύθερων ιδεών στην διαμόρφωση των διεθνών θεσμών και οργανισμών έχοντας ως μελέτες περίπτωσης τους βασικούς θεσμούς που διαμορφώθηκαν μετά το Bretton Woods, δηλαδή το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, την Παγκόσμια Τράπεζα και τη Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου, η οποία μετασχηματίστηκε στη συνέχεια σε Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου αλλά και τις άτυπες ομάδες των G7 και G20. Ο σκοπός της συγκεκριμένης εργασίας είναι να χαρτογραφήσει την επιρροή της οικονομικής ιδεολογίας του νεοφιλελευθερισμού μέσα από τέσσερα κεφάλαια. Η δομή της εργασίας διαμορφώνεται ως εξής: • Στο πρώτο κεφάλαιο περιγράφονται οι θεωρητικές προσεγγίσεις της διεθνούς πολιτικής οικονομίας, όπως αυτές συνιστούν το ερμηνευτικό πλαίσιο της λειτουργίας των IOs. Πιο συγκεκριμένα, επιχειρείται η επισκόπηση α) της θεωρητικής προσέγγισης του ρεαλισμού, β) της θεωρητικής προσέγγισης του φιλελευθερισμού και γ) της θεωρητικής προσέγγισης του ιστορικού δομισμού. Μέσα από την επισκόπηση των τριών προσεγγίσεων καταγράφονται οι κυριότερες υποθέσεις της προσέγγισης του φιλελευθερισμού οι οποίες, εν τέλει, μεταστοιχειώθηκαν, μέσα από την κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού, στη λειτουργία των διεθνών θεσμών και οργανισμών. • Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται μια συνοπτική επισκόπηση της κυριαρχίας του φιλελευθερισμού στις διεθνείς σχέσεις ερμηνεύοντας την εντατικοποίηση της παγκοσμιοποίησης. Σημειώνεται πως σημείο τομής της κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού, σε επίπεδο οικονομικής θεωρίας και πολιτικής, ήταν η Συναίνεση της Washington (1989) η οποία εμπέδωσε συγκεκριμένες προτεραιότητες τόσο για τα κράτη όσο και για τους διεθνείς θεσμούς και οργανισμούς. • Στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφεται ο ρόλος των θεσμών στη διεθνή πολιτική οικονομία εστιάζοντας στην περίπτωση των IOs. Αναδεικνύεται ο ρόλος των IOs στο φιλτράρισμα των φιλελεύθερων αρχών και επισημαίνεται η σημασία τους στην εντατικοποίηση της οικονομικής και πολιτικής παγκοσμιοποίησης. • Στο τέταρτο κεφάλαιο χαρτογραφείται η επίδραση του φιλελευθερισμού στους διεθνείς οργανισμούς. Αυτό επιχειρείται μέσα από την παρουσίαση τυπικών και άτυπων IOs. Ειδικότερα παρουσιάζονται οι περιπτώσεις α) του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, β) της Παγκόσμιας Τράπεζας, γ) της Γενικής Συμφωνίας Δασμών και Εμπορίου και δ) οι (άτυπες) ομάδες των G7 και G20. • Στο τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζονται και σχολιάζονται τρείς μελέτες περίπτωσης (case studies): η Ανατολική Ευρώπη, η Λατινική Αμερική και η Ελλάδα στις οποίες προωθήθηκαν νεοφιλελεύθερες πολιτικές μέσα από τη λειτουργία των διεθνών θεσμών και κυρίως του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας. Το κυριότερο επιχείρημα της εργασίας συνίσταται στο ότι οι νεοφιλελεύθερες ιδέες εμπεδώνονται στους διεθνείς οργανισμούς, οι οποίοι μέσα από τις συστάσεις και τις πολιτικές τους μεταδίδουν τις ιδέες αυτές και συμβάλλουν στην οριζοντιοποίηση του κόσμου και στην εντατικοποίηση της λεγόμενης νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Η παρουσίαση των τριών case studies αποτυπώνει με ξεκάθαρο τρόπο την έκφραση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών για όλη την περίοδο μετά τη δεκαετία του 1970. Προφανώς, η πανδημία του COVID-19 και η ενεργειακή κρίση του 2022 αποτελούν αστάθμητους παράγοντες για την περαιτέρω ενδυνάμωση της παγκοσμιοποίησης. Ο ρόλος αυτών των παραγόντων ενδέχεται να μετατοπίσει τις προτεραιότητες και τις πολιτικές των IOs. Στη βάση αυτή, είναι κρίσιμης σημασίας η συνεχής επισκόπηση των πολιτικών των IOs καθώς σε αυτές αποτυπώνεται η ίδια η μετάβαση της παγκοσμιοποίησης.