| Περίληψη: | Στην παρούσα διδακτορική διατριβή, στην οποία ως κείμενο αναφοράς χρησιμοποιούμε την Παράφραση του Γεωργίου Παχυμέρη στο Περί Θείων Ονομάτων του Διονυσίου του Αρεοπαγίτου, επιχειρούμε να εντοπίσουμε τον βαθμό της γόνιμης συμπλοκής της Φιλοσοφίας της Ύστερης Αρχαιότητας με την Θεολογία της Ορθόδοξης Ανατολής, έτσι όπως αυτή διαμορφώθηκε κυρίως κατά την εποχή της Παλαιολόγειας Αναγέννησης. Πρόκειται για ένα πεδίο έρευνας το οποίο, καθώς δομείται από την συνάρθρωση ποικίλων θεωρητικών επιπέδων και θεματικών ενοτήτων, φέρει στο προσκήνιο ένα πλέγμα ανεξάντλητων εξειδικεύσεων, με τις συνάφειες και τις διαφορές να αναδεικνύονται συνεχώς. Δύο είναι ειδικότερα οι κατευθύνσεις μας, οι οποίες παρουσιάζουν σαφώς και ιστορικό ενδιαφέρον: α) η σχέση θεολογίας και φιλοσοφίας στο Βυζάντιο και β) η παρουσία των πλατωνικών, των αριστοτελικών και, κυρίως, των νεοπλατωνικών θεωρητικών στοιχείων του Πρόκλου στο κείμενο του Παχυμέρη, ο οποίος, σημειωτέον, είναι από τους ελάχιστους βυζαντινούς συγγραφείς που χρησιμοποιούν το σύνολο του εννοιολογικού οπλοστασίου της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Η ερευνητική παράμετρος που κυρίως μας ενδιαφέρει, είναι η ανάγνωση ή η χρήση των εννοιών από τον Γ. Παχυμέρη. Ερευνούμε δηλαδή τον βαθμό στον οποίο η ελληνική εννοιολογία διασώζει την ακεραιότητά της ή υποτάσσεται στους σκοπούς που θέτει ο ιδεολογικός, με την ευρεία σημασία του όρου, χώρος στον οποίο έχει πλέον υπαχθεί. Αναφορικά με τον Γ. Παχυμέρη, η επιλογή μας εδράζεται στο ότι δεν πρόκειται για έναν απλό υπομνηματιστή του Διονυσίου, αλλά για έναν φιλόσοφο εκλεκτικιστή, ο οποίος συνιστά σταθμό στην πρόκλεια παράδοση, χωρίς ωστόσο αυτή η ανάγνωση να επηρεάζει στο ελάχιστον την χριστιανική συνέπειά του. Είναι σαφές ότι συγκροτεί ένα πλήρες σύστημα θεογνωσίας και ονοματοθεσίας με αιτιολογήσεις και θεμελίωση των αρχών του και παρά το ότι κινείται παράλληλα με τον Πρόκλο και δίδει πλείστες απαντήσεις, δεν συγκρούεται μαζί του, καθότι έχει απόλυτη επίγνωση της επιστημονικής αποστολής του. Ως προς την δομή της μελέτης μας, θα σημειώναμε τα εξής: Στο εκτενές εισαγωγικό σημείωμα, επεξεργαζόμαστε ζητήματα τα οποία κρίνουμε ότι συνιστούν αναγκαίες προϋποθέσεις για την εις βάθος μελέτη των πηγών και οριοθετούμε, όσο είναι εφικτό, τα στοιχεία εκείνα τα οποία διεμόρφωσαν την περί θεωνυμιών θεωρία, η οποία προέκυψε από την γόνιμη συμπλοκή της νεοπλατωνικής με την χριστιανική φιλοσοφία τον πέμπτο αιώνα και η οποία, αντλώντας το εννοιολογικό υλικό της από την αρχαιοελληνική, την ελληνιστική, την βιβλική και την πρώιμη χριστιανική παράδοση, κριτικά το ανακατασκευάζει και το μεθερμηνεύει. Στην συνέχεια, αναλαμβάνουμε την προσέγγιση των εξειδικευμένων οπτικών του Πρόκλου σχετικά με την θεωνυμία τού Είναι. Οι αναφορές μας εστιάζουν στο τρίτο βιβλίο της Περί της κατά Πλάτωνα θεολογίας και σε συγκεκριμένα εδάφια, τα οποία έχουν ως κύριο άξονα για την ανάπτυξή τους τον πλατωνικό διάλογο Παρμενίδης. Ο στόχος μας είναι να αναδειχθεί, αφενός, το πώς η μεταφυσική Οντολογία υποτάσσεται στην ανώτερή της Ενολογία, και, αφετέρου, η κατά τον Λύκιο φιλόσοφο αναγκαιότητα της οντολογικής υποβάθμισης του μεταφυσικού συστήματος, προκειμένου να προκύψει το σύνολο του αντιληπτού διά των αισθήσεων φυσικού κόσμου. Στο επόμενο κεφάλαιο, μεταφέρουμε το ζήτημα περί τού Είναι στον βυζαντινό φιλόσοφο Γεώργιο Παχυμέρη. Συγκεκριμένα, εστιάζουμε στο πέμπτο κεφάλαιο της Παράφρασής του, το πιο αποφασιστικό αναφορικά με κεφαλαιώδους σημασίας έννοιες για την κατανόηση του χριστιανικού κοσμοειδώλου, κυριότερη εκ των οποίων αναδύεται ότι είναι το «πλήθος», και μάλιστα κατά την μεταφυσική παρουσία του. Επιπλέον, στο κεφάλαιο αυτό, όχι μόνον αναδεικνύουμε το πώς ο Παχυμέρης τεκμηριώνει τον μονοθεϊσμό διά της συζήτησης περί των θείων ουσιωνυμιών και περί των παραδειγμάτων, αλλά και το πώς μία πληθώρα όρων οι οποίοι αντλούνται από το νεοπλατωνικό οπλοστάσιο, αλλά και το πλατωνικό και το αριστοτελικό, αντιπροσωπεύουν το περιεχομενικά καινόν. Κατόπιν, επιχειρούμε μία συγκριτική συνεξέταση του ζητήματος περί του πώς ακριβώς αξιοποιείται ο πλατωνικός διάλογος Παρμενίδης από τους δύο στοχαστές. Εν συνεχεία, παραθέτουμε ένα εκτενές εγκυκλοπαιδικό-εννοιολογικό λεξικό, το οποίο περιλαμβάνει την αλφαβητική κατάταξη εννοιών, οι οποίες αντλούνται αποκλειστικά από το πέμπτο κεφάλαιο της Παράφρασης του Γ. Παχυμέρη. Πρόκειται για ένα εγχείρημα το οποίο δεν έχει παρουσιασθεί ποτέ ως τώρα ούτε στην εγχώρια ούτε στην διεθνή έρευνα. Η τελευταία ενότητα της μελέτης μας περιλαμβάνει κατηγορίες οι οποίες ανήκουν και στα δύο θεωρητικά παραδείγματα, αφενός, του Χριστιανισμού και, αφετέρου, του Νεοπλατωνισμού. Σημειωτέον ότι η συστηματικότητα η οποία προσδιορίζει το εδώ εγχείρημα, καταγράφεται διά θεωρητικώς ιεραρχικών διαβαθμίσεων, σύμφωνα δηλαδή με τις προτεραιότητες τις οποίες θα όριζε τόσο ένας χριστιανός όσο και ένας νεοπλατωνικός διανοητής. Με βάση τις εν λόγω ενότητες, αποκτούμε τις προϋποθέσεις, προκειμένου να καταγράψουμε με ιδιαίτερη σαφήνεια τις συνάφειες και τις διαφορές μεταξύ του Χριστιανισμού της Ανατολής και του Νεοπλατωνισμού στους τομείς πρωτίστως της Ενολογίας, της Κοσμολογίας και της Γνωσιολογίας. Ως γενική διαπίστωση, θα μπορούσαμε να σημειώσουμε ότι το ριζοσπαστικό στοιχείο, το οποίο απορρέει εκ του συνόλου των όσων διημείφθησαν, δεν είναι η εξύμνηση της θεολογίας, αλλά η προοπτική της ερμηνείας, παράμετρος εκ της οποίας καθίσταται σαφές ότι η σύνδεση της Φιλοσοφίας με την Θεολογία είναι άρρηκτη.
|
|---|
